Stress, overspannenheid, en burn-out

Wat is stress, overspannenheid, en burn-out?

In spannende of bedreigende situaties (we noemen dit ‘stressoren’) ontstaat er in ons lichaam een natuurlijke reactie die ons in staat stelt om snel en alert te reageren op gevaar: onze polsslag en ademhaling versnellen, de spieren spannen zich, er komt adrenaline en cortisol vrij in ons bloed. We zijn dankzij deze natuurlijke reactie extra alert en ons lichaam is paraat om te vechten of te vluchten. Deze reactie stamt nog uit de oertijd en is perfect normaal. Het helpt ons te overleven in bedreigende situaties, bijvoorbeeld wanneer je oog in oog staat met een beer.  

In onze maatschappij worden we echter zelden met beren geconfronteerd. Wel met een aantal stresserende situaties waarbij deze voorgeprogrammeerde automatische reactie van het lichaam niet zoveel uithaalt. Geraak je geënerveerd omdat je met de wagen in de file staat of omdat je met een strakke deadline wordt opgezadeld, dan heb je er niets aan dat je lichaam paraat is om hard te beginnen lopen. We ervaren dit dan vooral als erg vervelende sensaties.

Als de draaglast groter wordt dan de draagkracht

Wanneer we geconfronteerd worden met verschillende bedreigende of spannende zaken (stressoren), dan zetten deze telkens opnieuw ons lichaam in gang.

We spreken maar van “stress” als er niet voldoende buffers tegenover die stressoren staan waar we weer van opladen. Als de draaglast (stressoren of energievretende zaken) niet meer in verhouding staat tot de draagkracht (toffe en energiegevende zaken), dan ervaren we dit als “stress”. Onze batterij loopt dan heel geleidelijk leeg.

Maar er is niets mis met stress in ons leven. Net zoals een halfvolle batterij nog goed functioneert, zo zal een mens met stress ook nog goed functioneren.

Gebeurt er iets ingrijpends, zoals je baan verliezen of een relatiebreuk, of sta je gedurende langere tijd onder druk, bijvoorbeeld door te veel werk, spanningen of geldgebrek, dan kan dit tot stress leiden als er niet voldoende buffers zijn om dit te compenseren. Maar ook het wegvallen van toffe zaken, zoals het gemis van sociale contacten tijdens corona, kan leiden tot stress.

Naarmate dit onevenwicht langer blijft duren, kan stress leiden tot overbelasting en uitputting. In het ergste geval mondt dat uit in overspannenheid of burn-out. 

Langdurige stress en overbelasting kan zich uiten in allerlei symptomen op zowel lichamelijk als psychisch vlak als op het vlak van je gedrag. Naarmate de batterij steeds leger loopt, worden deze symptomen intenser en moeilijker te negeren. Deze reacties zijn verschillend van de ene persoon tot de andere. De meest typische reacties vind je hieronder:

Typische lichamelijke symptomen:

• Aanhoudende vermoeidheid
• Slecht slapen
• Spierpijn, hoofdpijn, rugpijn
• Maagpijn, darmstoornissen, slechte eetlust
• Verminderde weerstand tegen infecties
• Hartkloppingen, verhoogde bloeddruk, verhoogde cholesterolwaarden

Typische psychische symptomen:

• Niet meer tot rust kunnen komen, gejaagdheid of zenuwachtigheid
• Prikkelbaar, geïrriteerd zijn
• Steeds meer piekeren
• Angst en onzekerheid
• Niet meer kunnen genieten, lusteloos en futloos zijn
• Besluiteloosheid, concentratieverlies, vergeetachtigheid
• Onzekerheid, minder zelfvertrouwen

Typische gedragsveranderingen:

• Minder presteren en meer fouten maken (of net harder werken vanuit de angst om fouten te maken)
• Steeds meer roken, alcohol of drugs gebruiken
• Steeds meer slaap- en kalmeermiddelen gebruiken
• Sociale contacten steeds meer uit de weg gaan
• Minder tijd maken voor toffe dingen om tijd te sparen voor de dringende en belangrijke dingen.

Heel vaak negeren mensen deze verschijnselen of ze denken dat ze wel vanzelf over zullen gaan. Het omgekeerde is waar:

• Omdat de stress ervoor zorgt dat je niet meer de rust en ontspanning vindt die je nodig hebt om de stresserende situatie goed aan te kunnen, gaat het met je stress van kwaad naar erger.
• Omdat het ervaren van bovengenoemde klachten op zichzelf ook een belangrijke stressor is, verlies je vaak nog meer energie.

Overspannenheid en burn-out

Door een langdurige periode van stress kunnen mensen overspannen geraken. Je hebt het gevoel van continu tandjes te moeten bijsteken en hebt dan steeds minder energie en je wordt vaak erg emotioneel. De gewone dagelijkse dingen, zoals naar de winkel gaan of koken voor de kinderen, worden steeds moeilijker. Je merkt dat je steeds meer inspanningen moet leveren om je hoofd boven water te houden.

Soms is de overbelasting zo groot dat het niet meer lukt om die inspanningen te blijven leveren. We spreken dan van burn-out, je voelt je opgebrand en leeg. Je wil nog wel blijven gaan, maar je kán gewoon niet meer ... en dat maakt je wanhopig.

Stress en burn-out zijn belangrijke gezondheidsproblemen. Een onderzoek van de KUL uit 2019 geeft aan dat van de werkende bevolking in Vlaanderen ruim 7% kampt met burn-outklachten. Nog eens 9% zit in de gevarenzone. In totaal zijn dat 460.000 werknemers. Ook de cijfers van het riziv liegen er niet om: op 31 december 2020 telde ons land 33.402 mensen die langer dan een jaar thuis zijn wegens een burn-out (en nog eens 78.330 met een depressie).

Stress is vaak ook een trigger voor andere psychiatrische aandoeningen.

Verschil tussen stress en burn-out

Verschil tussen overspannenheid en burn-out

Behandeling van stress, overspannenheid, en burn-out

Heel wat organisaties bieden trainingen aan om beter te leren omgaan met stress. Bij burn-out kan individuele of groepstherapie je helpen om inzicht te krijgen in de stappen die je kan zetten in je herstelproces.

Hoe langer de overbelasting of de burn-out bestaat, hoe langer het herstel doorgaans duurt. Tijdig ingrijpen wanneer je voelt dat je overbelast geraakt is dus de boodschap.

Soms schrijven artsen slaap- of kalmeermiddelen voor bij overbelasting en burn-out. Ook antidepressiva worden soms voorgeschreven. Wanneer je met de nodige ondersteuning maar moeizaam stappen vooruit zet, kunnen deze medicijnen tijdelijk ondersteunend werken, en helpen je lichamelijk te herstellen. Het is belangrijk dat je de situatie zélf onder controle krijgt, waardoor je je beter gewapend voelt tegen de toekomst. Toch blijft het belangrijk om ook te werken aan de situatie die de overbelasting veroorzaakt en de manier waarop je daarmee omgaat.

Oorzaken van stress, overspannenheid, en burn-out

Overspannenheid en burn-out zijn altijd het gevolg van een combinatie van de situaties waarin je terecht komt, de persoon of de aard van het beestje, en de omgeving. Hiervoor wordt vaak verwezen naar het KOP-model, waarin gesteld wordt dat Klachten (K) het resultaat zijn van een interactie tussen de Omstandigheden (O) en de Persoonlijke stijl (P), dus, K=OxP

Situaties

Situaties die stress veroorzaken kunnen ofwel steeds terugkerende dagelijkse irritaties zijn (geluidsoverlast van de buren of een computer die altijd maar vastloopt, een slechte relatie met je baas of een pestende collega) maar ook meer ingrijpende of traumatische gebeurtenissen zoals een echtscheiding, het overlijden van een dierbare, een ontslag.

Persoonlijkheid

Hoe iemand in elkaar zit, speelt ook een belangrijke rol: wat voor de ene persoon gewoon een leuke uitdaging is, kan voor de andere een behoorlijk stresserende opdracht zijn.

Wat energie van mensen vraagt, hangt heel sterk af van wat je belangrijk vindt. De ene vindt stiptheid belangrijk, en flipt in een file. De andere vindt ecologie belangrijk, en krijgt de kriebels als collega’s onrespectvol met de natuur omgaan. Dus, jouw spanning leert jou ook iets over wat ‘voor jou’ belangrijk is.

Daarnaast kunnen andere persoonlijke kenmerken ook een rol spelen. Maar de link tussen stress en deze kenmerken is niet rechtlijnig omdat bepaalde factoren uit de omgeving er ook voor kunnen zorgen dat deze eigenschappen net hun vruchten afwerpen! Bijvoorbeeld, misschien ben jij iemand die heel veel van zichzelf eist. Als de omgeving daar gewild of ongewild ‘misbruik’ van maakt, dan zal deze eigenschap je ontegensprekelijk kwetsbaar maken voor een burn-out. Maar het kan ook dat de omgeving jou wil beschermen door te helpen bij het aangeven van grenzen. Dan zal deze eigenschap je helpen om te floreren. Andere eigenschappen die het risico op ongezonde stress kunnen verhogen zijn (als er vanuit de omgeving geen gezonde steun komt): je gevoelens slecht kunnen uiten, moeilijk steun vragen, moeilijk neen kunnen zeggen, pessimisme en een weinig positieve kijk op de eigen prestaties.

Omgekeerd bekeken zijn er een hele reeks factoren die je beschermen tegen de negatieve invloed van stress en die je veerkracht verhogen: humor, over je gevoelens kunnen praten, hulp durven vragen, neen kunnen zeggen, optimisme, je eigen prestaties goed kunnen inschatten. Maar ook hier blijft de rol van de omgeving belangrijk.

Omgeving

Je omgeving speelt ook een belangrijke rol: mensen die je begrijpen en steunen en bij wie je met je problemen terechtkan of gewoon ook mensen met wie je regelmatig fijne momenten doorbrengt, kunnen je helpen moeilijke, stresserende periodes beter aan te kunnen. Je leeft niet in een vacuum. Onderschat niet wat anderen voor jou kunnen betekenen. Als je anderen niet tot last wil zijn, draai de rollen dan eens even om: denk dan ook eens even na over hoe vereerd je misschien zélf bent als ánderen jouw hulp vragen en als ze jou in vertrouwen nemen.

Kun je zelf iets doen bij stress, overspannenheid, en burn-out?

Tijdig ingrijpen bij overbelasting is het allerbelangrijkste. Hoe langer je wacht om er iets aan te doen, hoe moeilijker het wordt: als er geen benzine meer in jouw motor zit, is het moeilijk of zelfs onmogelijk om nog van koers te veranderen.  

Heb je vaak last van stress, dan zijn deze tips een hulp:

• Zoek naar manieren waarop je je lichaam minstens heel even tot rust kan brengen in periodes waarin je meer adrenaline door je lichaam voelt stromen en jij je meer opgejaagd voelt. Dit kan bijvoorbeeld door een warm bad te nemen, even rustig in- en uit te ademen of door op de fiets te springen. Zoek vooral naar wat helpt voor jou.
• Maak een lijstje met zaken waar je zelf energie van krijgt (de dingen die je tof vindt en die passen bij de manier waarop jij naar jezelf kijkt), zodat je goed van jezelf weet waar je van oplaadt ... zeker in lastigere periodes waarin er veel van jou wordt gevraagd.
• Zet op een rij wat energie vraagt, en duid in dat lijstje een of twee dingen aan waar jij (eventueel met de hulp van anderen) iets aan kan veranderen. Zet daar je tanden in. En stop met jouw energie te verspillen aan zaken waar je geen impact op hebt. 
• Stel prioriteiten want niet alles is even belangrijk. Hou in je tijdsplanning ook altijd ruimte vrij voor onverwachte gebeurtenissen.
• Je hoeft niet alles zelf te kunnen. Vraag hulp bij de dingen waar je zelf minder goed in bent. Als je bijvoorbeeld zelf de lat spontaan hoog legt, vraag dan eventueel aan mensen uit de omgeving om aan te geven wat 'goed genoeg' is. Of vraag bedenktijd als je te snel 'ja' zegt.
• Wacht niet om met jouw zelfzorg aan de slag te gaan. Hoe langer je wacht, hoe minder energie je hebt om jouw gewoontegedrag te veranderen en dingen anders aan te pakken.
• Handel kleine zaken zo snel mogelijk af. Zo vermijd je dat ze een berg vormen waar je enorm tegenop ziet.
• Doe één ding tegelijk en neem daar de tijd voor. Je haasten is erg vermoeiend en vaak kosten zaken je daardoor net meer tijd.
• Durf ook nadenken over de impact van jouw beslissingen op lange termijn, weeg die af tegen de voor- en nadelen op korte termijn. Door nu ‘ja’ te zeggen hoef je niemand teleur te stellen (en dat is positief), maar daardoor loopt jouw batterij meer leeg en word je prikkelbaar en dan stel je misschien nog meer mensen teleur (en dat is negatief). Misschien levert een ‘nee’ jou op lange termijn meer op?
• Word niet bang van de impact die stress op je lichaam kan hebben, maar beschouw het als een belangrijke boodschap van je lichaam om actie te ondernemen ... voor het te laat is.
• Gezond leven verhoogt je draagkracht: zorg dat je voldoende beweegt en slaapt, eet gezond, drink niet te veel alcohol of koffie en rook niet.

Signalen van overspannenheid of burn-out

Klik op de afbeelding om hem te vergroten.

Of nog andere tips:

Getuigenissen

• Maarten De Gendt blogde over zijn burn-out en schreef er uiteindelijk een boek over. 
• Ook Anne vertelt haar verhaal in Sociaal.net. 
• Ann en Lieve beschrijven hun burn-out in Mark Magazine. 
• Lieselote werkte in de banksector en vertelt haar verhaal aan Feeling. 
• Arjen brengt zijn verhaal in zijn blog. 

• Omgaan met burn-out: preventie, behandeling en re-integratie. - C. Karsten - ISBN 9789021551869
• Burn-out: een nieuwe benadering. - C. Leijten - ISBN 9789461051660
• In de juiste versnelling: een doe-boek voor meer energie en minder stress. - J. Knijn - ISBN 9789058714169
• Eerste hulp bij stress en vermoeidheid. 50 signalen om een burnout te herkennen, 51 tips om hem te voorkomen. - F. Schaper - ISBN 9789055945078
• Burn-out voor dummies. - A. Urban - ISBN 9789043026420

De ZorgSamen

De voorbije coronajaren kreeg de zorg het zwaar te verduren op vlak van veerkracht. Het platform De ZorgSamen helpt om de veerkracht van zorgprofessionals en mantelzorgers een boost te geven.